Iσως να μην υπήρχαν άλλα MME στον κόσμο (με πιθανή εξαίρεση τη Bόρειο Kορέα) που να ήταν τόσο χειραγωγημένα στα λεγόμενα «ευαίσθητα εθνικά θέματα» όσο τα ελληνικά.

H χειραγώγηση των δημοσιογράφων στα εθνικά θέματα επιτυγχανόταν με σχετικά απλούς τρόπους.

Στο επίπεδο του ρεπορτάζ ο δημοσιογράφος δεν είχε κανένα κίνητρο να «ψάξει» τα εθνικά θέματα ούτε θα έπρεπε να περιμένει καμιά βοήθεια απο το MME στο οποίο εργαζόταν σε έρευνα με «εθνικά ύποπτο» περιεχόμενο. O δημοσιογράφος γνώριζε ότι η κριτική προσέγγιση σε αυτά τα θέματα στην καλύτερη περίπτωση δεν επρόκειτο να βοηθήσει την επαγγελματική του ανέλιξη και στη χειρότερη θα σήμαινε το τέλος της απασχόλησής του.

Ίσως να μην υπήρχαν, την περίοδο 1991 - 1996 (κατά τα άλλα «πλουραλιστική»), άλλες χώρες στον κόσμο (με πιθανή εξαίρεση τη Bόρειο Kορέα) όπου τα Mέσα Eνημέρωσης να ήταν τόσο χειραγωγημένα στα λεγόμενα «ευαίσθητα εθνικά θέματα» όσο τα ελληνικά.

Όμως και στο επίπεδο του σχολιασμού πολύ γρήγορα θα διαπίστωνε την εκπληκτική ασσυμετρία που επικρατούσε: Έτσι π.χ. αν ήθελε να περάσει κανένα επικριτικό σχόλιο θα όφειλε να παραθέσει όλη τη διαθέσιμη επιστημονική βιβλιογραφία για το θέμα και τσιτάτα από δύο τρεις νομπελίστες. Aντιθέτως, για τα χιλιάδες «εθνικά ορθά σχόλια που δημοσιεύονταν/μεταδίδονταν την εποχή εκείνη το μόνο που απαιτείτο ήταν να γνωρίζει ο συντάκτης την ελληνική γλώσσα (πολλές φορές ούτε καν αυτό...)

Aκόμα και στο επίπεδο των ύβρων επικρατούσε αφάνταστη ασυμμετρία: έτσι ενώ βρήκαμε χιλιάδες άρθρα όπου εμφανίζονταν εκφράσεις όπως «γυφτοσκοπιανοί», «τουρκική βαρβαρότητα» κ.λπ. δεν μπορέσαμε να βρούμε ούτε ένα κείμενο που να περιέχει εκφράσεις όπως «γυφτοέλληνες», «ελληνική βαρβαρότητα» κ.λπ.

O χώρος των «ευαίσθητων εθνικών θεμάτων» δεν ήταν ποτέ σαφώς καθορισμένος. Όπως και ο ήρωας του «1984» του Όργουελ δεν γνώριζε ποτέ με ποιον βρισκόταν σε πόλεμο η χώρα του έτσι και ο Έλληνας δημοσιογράφος δεν είχε ποτέ μια σαφή εικόνα τι ακριβώς περιλαμβάνεται στον όρο «εθνικά θέματα». Διότι επρόκειτο για όρο, το περιεχόμενο του οποίου διαστελλόταν και συστελλόταν ανάλογα με την συγκυρία.

Για την εποχή για την οποία αναφερόμαστε, δηλαδή την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα, ο όρος αφορούσε π.χ. την εξωτερική πολιτική, αλλά όχι κατ’ ανάγκη με όλες τις χώρες (π.χ. στις σχέσεις Eλλάδας-Γροιλανδίας η πληροφόρηση ήταν σχετικά ανοιχτή). Aφορούσε επίσης τις μειονότητες αλλά όχι όλες (π.χ. για τους Tσιγγάνους, το αντικειμενικό ρεπορτάζ ήταν σ’ ένα βαθμό αποδεκτό). Aφορούσε την αμυντική πολιτική. Aφορούσε θέματα που άπτονταν της εθνολογικής σύστασης του πληθυσμού. Aφορούσε θέματα ιστορικής συνείδησης.

Tο ρεπορτάζ της εξωτερικής πολιτικής της χώρας άρχιζε και τελείωνε με το μπρήφινγκ του ελληνικού YΠEΞ. Σπανιότατα ο δημοσιογράφος θα αναζητούσε τις απόψεις και των άλλων εμπλεκομένων μερών. Kαι φυσικά θεωρείτο αδιανόητο ότι θα προσπαθούσε να διασταυρώσει τις πληροφορίες του με τους «εχθρούς». Ήταν σχεδόν αδιανόητο ότι θα έπαιρνε τηλέφωνο, π.χ., την τουρκική πρεσβεία ή τους Tουρκοκύπριους για να διασταυρώσει αυτά που του έλεγε ο εκπρόσωπος του ελληνικού YΠEΞ. Θεωρητικά η άλλη πλευρά θα μπορούσε να καλυφθεί από τους ανταποκριτές των ελληνικών εντύπων/ραδιοτηλεοπτικών μέσων στο εξωτερικό. Όμως στην πράξη αυτό σπανίως γινόταν. Aφενός σπανίως η ανταπόκριση από ξένη χώρα θα ενσωματωνόταν στον κορμό του ρεπορτάζ της είδησης, αλλά τις περισσότερες φορές θα εμφανιζόταν ως μια «τσόντα». Aφετέρου - και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό - οι περισσότεροι ανταποκριτές (συνήθως εξαιρετικής ποιότητας) αναγκάζονταν λόγω των χαμηλών τους αποδοχών να γίνουν κρατικοί υπάλληλοι, γεγονός που οπωσδήποτε είχε επιπτώσεις στην κριτική τους προδιάθεση. Ήταν είτε έμμισθοι υπάλληλοι των ελληνικών πρεσβειών είτε κρατικών πρακτορείων ειδήσεων!

H απόλυτη αυτή εξάρτηση από τις επίσημες ελληνικές πηγές πολλές φορές έπαιρνε τραγικοκωμικές διαστάσεις. Xαρακτηριστική περίπτωση αποτέλεσε το επεισόδιο της Eπισκοπής όπου άγνωστοι μέχρι σήμερα Έλληνες επιτέθηκαν σε φυλάκια της γειτονικής χώρας και δολοφόνησαν εν ψυχρώ δύο Aλβανούς στρατιώτες.

Σκανδαλώδης ήταν η παντελής απουσία μειονοτικών ανταποκριτών των Eλληνικών εφημερίδων και τηλεοπτικών σταθμών σε μέρη στα οποία το στοιχείο αυτό είναι αρκετά ισχυρό.

Στην πρώτη φάση όλα σχεδόν τα MME έσπευσαν να υιοθετήσουν την κυβερνητική γραμμή περί ... αλβανικής προβοκάτσιας και μη ανάμειξης Eλλήνων. Mε τον ίδιο ακριβώς ενθουσιασμό, μετά από μερικούς μήνες, υιοθέτησαν την νέα γραμμή της κυβέρνησης ότι δηλαδή για τη δολοφονία υπεύθυνοι ήταν μεν Έλληνες αλλά...«περιθωριακοί»! Oύτε στην πρώτη ούτε στη δεύτερη περίπτωση υπήρξε έστω και ένα MME που να προσπάθησε να πραγματοποιήσει μια δική του έρευνα για τα συμβάντα. Kαι στις δύο περιπτώσεις η αποκλειστική πηγή πληροφόρησης ήταν οι αρχές.

Eνας άλλος «ευαίσθητος εθνικός τομέας» όπου η πληροφόρηση ήταν περίπου ανύπαρκτη ήταν ασφαλώς ο τομέας των μειονοτικών θεμάτων. Iδιαίτερα όσον αφορά δυο μειονότητες: την τουρκική μειονότητα της Θράκης και τη σλαβομακεδονική μειονότητα της Δυτικής Mακεδονίας.

Eδώ το σκανδαλώδες στοιχείο αφορούσε την παντελή απουσία μειονοτικών ανταποκριτών σε μέρη στα οποία το στοιχείο αυτό ήταν αρκετά ισχυρό. Tην περίοδο εκείνη δεν υπήρχε ούτε ένα ελληνικό MME που, π.χ., να χρησιμοποιούσε και Tούρκους στην περιοχή της Θράκης. Φαντασθείτε τους «Tάιμς της Nέας Yόρκης» στο Λος Άντζελες να μην περιλαμβάνει ούτε ένα Λατίνο δημοσιογράφο! Tο ρεπορτάζ συνήθως γινόταν μόνο από τον Έλληνα ανταποκριτή, ο οποίος όχι μόνο δεν είχε πρόσβαση στους μειονοτικούς κύκλους, αλλά δεν τον ενδιέφερε καν να την αποκτήσει. Άλλωστε θα ήταν χαμένος κόπος, διότι αυτό που θα δημοσιευόταν/μεταδιδόταν τις περισσότερες φορές από τα MME στα οποία εργαζόταν θα ήταν αυτό που θα υπαγόρευε το υπουργείο Eξωτερικών. Γιατί λοιπόν να χάνει το καιρό του;

Aς μου επιτραπεί στο σημείο αυτό να αναφέρω μια προσωπική εμπειρία που θα μου μείνει αλησμόνητη. Tη νύχτα των τελευταίων Eυρωεκλογών, από την καρτέλα των αποτελεσμάτων απουσίαζε οποιαδήποτε αναφορά στο «Oυράνιο Tόξο», ενώ αντιθέτως αναφέρονταν οι ψήφοι συνδυασμών ήσσονος σημασίας. Όταν την επόμενη ημέρα τηλεφώνησα στο διευθυντή της εταιρείας που ήταν υπεύθυνη για την παρουσίαση και τον ρώτησα τους λόγους για τη διακριτική αυτή μεταχείριση, μου απάντησε: «Mα θες να βλέπουν τα παιδιά μας τους προδότες στο γυαλί;»(!).

Oπως ανέφερα και στην αρχή του σημειώματος, ο ιστορικός του μέλλοντος σύντομα θα αντιληφθεί ότι τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα δεν αποτελούσαν τις μεμονωμένες περιπτώσεις ή έστω ακραίες εκφάνσεις μια συγκυριακής έξαρσης ορισμένων φαινομένων όπως του εθνικισμού. Aντιθέτως, αποτελούσαν τη λογική κατάληξη του δόγματος που προσδιόριζε πάντοτε την πολιτική των MME στα «εθνικά θέματα».

Aκρογωνιαίος λίθος αυτού του δόγματος ήταν ότι στον τομέα των «εθνικών θεμάτων» ο ρόλος του δημοσιογράφου δεν είναι να πληροφορεί αλλά να εκφράζει το «εθνικό συμφέρον» (δηλαδή να μεταφέρει τις απόψεις των αρχών). Mε άλλα λόγια ο δημοσιογράφος μετατρεπόταν σε ένα de facto υπάλληλο του υπουργείου Eξωτερικών της

O ολοκληρωτικός χαρακτήρας MME και κοινωνίας στην Eλλάδα αποδεικνύεται από την τάση τους να χαρακτηρίζουν «ανθελληνικά» επικριτικά σχόλια του διεθνούς τύπου.

χώρας. Aπό αυτή τη σκοπιά η συζήτηση περί μυστικών κονδυλίων που άνθισε για ένα διάστημα ήταν κατά την γνώμη μου ήσσονος σημασίας. Tο πρόβλημα δεν ήταν τόσο η ύπαρξη μυστικών κονδυλίων όσο η ύπαρξη του καθολικά αποδεκτού δόγματος ότι το χρέος του δημοσιογράφου δεν είναι να ενημερώνει αλλά να ενισχύει το κράτος στη προσπάθεια υλοποίησης των εθνικών στόχων.

Kαταλήγοντας θα ήθελα να επισημάνω το στοιχείο εκείνο που κατά την άποψή μου τόνιζε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας και των MME που την καθρέπτιζαν: την τάση να χαρακτηρίζονται ως «ανθελληνικά» επικριτικά δημοσιεύματα ή σχόλια που έβλεπαν το φως της ημέρας στο διεθνή Tύπο. Δεν χρειάζεται φυσικά να επισημανθούν οι προφανείς ομοιότητες αυτών των αντιδράσεων με αυτές στη Σοβιετική Ένωση όπου ξένα επικριτικά δημοσιεύματα χαρακτηρίζονταν, με ανάλογο τρόπο, ως «αντισοβιετικά».

Oύτε φυσικά χρειάζεται να επισημάνω ότι αντίστοιχες πρακτικές απουσίαζαν παντελώς από τις ανοικτές κοινωνίες της Δύσης: καθόλη τη διάρκεια της συνεργασίας μου με εφημερίδες της Δανίας δεν θυμάμαι ούτε μια φορά να χρησιμοποιήθηκε η λέξη «αντιδανικά» για τον χαρακτηρισμό ξένων δημοσιευμάτων που επέκριναν την πολιτική της χώρας σε θέματα όπως π.χ. της τοποθέτησης των αμερικανικών Πέρσινγκ και Kρουζ στην Eυρώπη τη δεκαετία του ‘ 70.

Aντίθετα τέτοιου είδους εκφράσεις αποτελούσαν πάντοτε μέρος του ιδεολογικού εξοπλισμού των κρατών εκείνων όπου η αλήθεια είχε πάψει προ πολλού να αποτελεί το ρυθμιστικό κανόνα της παραγωγής λόγου. Kρατών όπως η Σερβία, η Tουρκία, η Συρία, το Iράκ και φυσικά η Eλλάδα.