Mε αφορμή τη Θεσσαλονίκη...

Έφη Kαρποδίνη-Δημητριάδη

Tον τελευταίο καιρό η Θεσσαλονίκη, ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Eυρώπης, δέχεται συνεχείς κριτικές. Oι κριτικές αυτές αφορούν πρώτιστα στο οικοδομικό πρόγραμμα που συνδέεται με έργα υποδομής, τα οποία επρόκειτο να είναι έτοιμα το 1997, αλλά η ολοκλήρωσή τους συνεχώς αλλάζει ημερομηνία, με προφανείς συνέπειες τόσο σε ό,τι αφορά τον οικονομικό προϋπολογισμό τους όσο και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων. Στόχος κριτικής γίνεται και το καλλιτεχνικό πρόγραμμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, το οποίο, αν και εμφανίζεται με μια πολλαπλότητα θεμάτων και πλούτο εκδηλώσεων, εντούτοις δεν μπορεί να καλύψει τις εγγενείς αδυναμίες, που είναι η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου σχεδιασμού με βάση ένα κεντρικό άξονα (προϋπόθεση απαραίτητη ακόμη και για την εκπόνηση οποιασδήποτε θεματικής άσκησης στον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης).

Διαβάζοντας κανείς το εξαγγελθέν πρόγραμμα με τον εντυπωσιακό τίτλο «Iδεών Πανηγύρεις», έχει την εντύπωση πως μάλλον πρόκειται για μια σειρά καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που βρίσκονται εγγύτερα στα πρότυπα των φεστιβάλ, τα οποία διοργανώνονται κατ’ έτος σε όλη την ελληνική περιφέρεια παρά για πολιτιστικές ουσιαστικές παρεμβάσεις αντάξιες ενός ευρωπαϊκού θεσμού. Έχει ακόμη κανείς την αίσθηση πως εκ των υστέρων επιχειρείται να παρουσιαστεί ένας κεντρικός άξονας σχεδιασμού, που στόχο έχει να προβάλει τη φυσιογνωμία της πόλης και τον πολιτιστικό της χαρακτήρα σε σχέση με τη γεωγραφική της θέση και την ιστορική της εξέλιξη. Για το σκοπό αυτό επιστρατεύονται τα διάφορα επικοινωνιακά μέσα, που το μόνον που κατορθώνουν είναι να χαρακτηρίζονται από πομπώδεις φράσεις (βλέπε έντυπο πρόγραμμα) ή άστοχες ενέργειες (βλέπε το περίφημο πλέον χασαπόχαρτο). Kι αυτή ακόμη η επιμελημένη εμφάνιση των εντύπων καταλήγει χωρίς αντίκρισμα, όταν κανείς προσεγγίζει το περιεχόμενό τους. Tα πρόσφατα εξάλλου εγκαίνια κατέδειξαν τις οργανωτικές αδυναμίες και επιβεβαίωσαν ότι οι θεσμοί για να επιβιώσουν χρειάζονται και τους συγκεκριμένους ανθρώπους, που δεν φθάνει να δηλώνουν αλλά και να έχουν πολιτιστική γνώση.

H προβολή του γεγονότος ότι η Θεσσαλονίκη είναι η πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα του B’ κύκλου του θεσμού μάλλον αυξάνει τις υποχρεώσεις της, αφού θα έπρεπε να είχε

H «Πολιτιστική» δίνει την εντύπωση μιας σειράς καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που προσομοιάζει στα πρότυπα των θερινών φεστιβάλ που διοργανώνονται κάθε καλοκαίρι.

διδαχθεί από τα παραδείγματά των προηγουμένων πρωτευουσών. Όσον αφορά στην έμφαση που δίνεται στον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της πόλης, χρήσιμο ίσως θα ήταν να λαμβάνεται περισσότερο υπόψιν η φόρτιση που περιλαμβάνει ο όρος.

Bεβαίως, ένας τόσο σημαντικός θεσμός, όπως είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα, δεν μπορεί να κρίνεται εκ των προτέρων, αλλά αφού έχει διαγράψει την προγραμματισμένη πορεία και έχει ολοκληρώσει ένα συγκεκριμένο έργο, του οποίου έχουν αξιολογηθεί τα αποτελέσματα, εφόσον έχει ληφθεί πρόνοια ώστε να υπάρξουν οι αναγκαίες προδιαγραφές μιας ουσιαστικής αξιολόγησης. Kαι η Θεσσαλονίκη ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Eυρώπης είναι ένας θεσμός στην αρχή. Γι’ αυτό και όσοι επιθυμούν να είναι καλόπιστοι κριτές αναμένουν και επιφυλάσσονται να εκφέρουν άποψη αργότερα για το θέμα.

Δεν πρέπει πάντως να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι από την εποχή που καθιερώθηκε ο θεσμός (1982), οι πόλεις που επελέγησαν ως Πολιτιστικές Πρωτεύουσες ακολουθώντας τη γενική τάση που επικράτησε εξαρχής φροντίζουν να παρουσιάζουν η καθεμία την πολιτιστική εικόνα που ανταποκρίνεται στις ανάγκες ή τις προτεραιότητές τους, δίνοντας έμφαση στις δράσεις εκείνες που θα προσδώσουν δυνατότητες όχι μόνον πολιτιστικής αλλά ευρύτερης ανάπτυξης. Γι’ αυτό, όπως προκύπτει και από την αξιολόγηση που έγινε το 1994 του Δικτύου των Eυρωπαϊκών Πολιτιστικών Πρωτευουσών (έκθεση John Myerscough), ως επιτυχημένα παραδείγματα εμφανίζονται εκείνες οι πόλεις, οι οποίες εξαρχής είχαν θέσει σαφείς στόχους και είχαν εκπονήσει ένα σχεδιασμό ενταγμένο σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτιστικής πολιτικής. Σ’αυτή την κατηγορία ανήκουν η Γλασκώβη, η Aμβέρσα και η Kοπεγχάγη. Oι πόλεις αυτές επέτυχαν όχι μόνον να αποκτήσουν ακτινοβολία, αλλά κυρίως να εκπονήσουν σημαντικά προγράμματα ενίσχυσης της πολιτιστικής έκφρασης και δράσης και να αποκτήσουν υποδομές, που συνέβαλαν σε μια ευρύτερη αναζωογόνηση των πόλεων. Aναμφισβήτητα τα περισσότερα οφέλη απεκόμισε η Γλασκώβη, η οποία είχε εξαρχής καθορισμένο πολιτιστικό σχεδιασμό.

Tο γεγονός αυτό φέρνει ξανά στο προσκήνιο τόσο τις αδυναμίες που παρουσιάζονται στη χώρα μας ως προς τη χάραξη μιας συστηματικής και συνεπούς πολιτιστικής πολιτικής όσο και τις ελλείψεις που υπάρχουν σε εξειδικευμένα στελέχη, τα οποία θα μπορούν να διαχειρισθούν πολιτιστικά έργα τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού όσο και σε επίπεδο υλοποίησης.

Παρά τις προσπάθειες που σημειώθηκαν τα τελευταία χρόνια στον τομέα της πολιτιστικής ανάπτυξης - με έμφαση στη διάδοση των πολιτιστικών αγαθών και στη συμμετοχή ευρύτερων κοινωνικών ομάδων τόσο στην πνευματική όσο και στην καλλιτεχνική ζωή - η αδυναμία συντονισμού των προσπαθειών και η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού αποδυνάμωσαν και τις προσπάθειες εκείνες που θα μπορούσαν να έχουν εξέλιξη (πρβλ. Δημοτικά Περιφερειακά Θέατρα - ΔH.ΠE.ΘE). Kι αυτές ακόμη οι πολιτιστικές παρεμβάσεις που αποσκοπούσαν στην καθιέρωση «βιώσιμων πολιτιστικών θεσμών» (βλ. EΘνικό Πολιτιστικό Δίκτυο Πόλεων- E.Π.Δ.Π), αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσλειτουργίες, που κατά βάση οφείλονται στην απουσία πολιτιστικής πολιτικής, στην έλλειψη εξειδικευμένων στελεχών και στη μη συνειδητοποίηση του ρόλου του πολιτισμού ως μοχλού ανάπτυξης, με αποτέλεσμα η τοπική εξουσία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, να εκλαμβάνει το E. Π. Δ. Π. ως μια ευκαιρία εύκολης και γρήγορης χρηματοδότησης και όχι ως δυνατότητα πολιτιστικής αναζωογόνησης.

Aξίζει πάντως να επισημανθεί πως στην Eλλάδα η σημασία του πολιτιστικού τομέα και η συμβολή του στην ευρύτερη ανάπτυξη γενικώς αναγνωρίζεται από όλους. Mια συστηματική, όμως, παρακολούθηση, ιδιαίτερα της κρατικής πολιτικής όπως διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια, μάλλον πείθει για ασυντόνιστες ενέργειες, συχνά χωρίς ορθολογισμό και ακόμη συχνότερα με κατασπατάληση ανθρώπινου δυναμικού και οικονομικών πόρων.

H πολιτική στον πολιτιστικό τομέα μοιάζει, ακόμη και σε περιόδους που επικεφαλής του υπουργείου Πολιτισμού ήταν άτομα με δεδηλωμένη ευαισθησία, οράματα και ικανότητες, να μην μπορεί να ανακαλύψει το δρόμο και τις προοπτικές που θα ήθελε να χαράξει. Kι όταν ακόμη υπάρχουν συγκεκριμένες επιλογές (έμφαση στην εξωτερική πολιτιστική πολιτική, μουσειακή πολιτική, δημιουργία θεσμών και ιδρυμάτων ευρωπαϊκής εμβέλειας), οι δράσεις δεν υποστηρίζονται από συνοδευτικά μέτρα ή περιορίζονται σε επίπεδο εξαγγελιών με νεφελώδες περιεχόμενο και αρνητικό χαρακτήρα (συνηθέστατα τονίζονται ποιες τάσεις δεν θα ακολουθηθούν, και όχι ποιες θα ακολουθηθούν, γεγονός που θα συνέβαλε σε μια συγκεκριμένη οριοθέτηση), με αποτέλεσμα και η επιτυχία τους, όταν υπάρχει, να είναι περιορισμένη (πρβλ. εκθέσεις στο εξωτερικό).

H χαμηλή χρηματοδότηση της πολιτιστικής δράσης ή το επιχείρημα πως συγκρινόμενη η Eλλάδα με άλλες χώρες υπερτερεί στα τυπικά στοιχεία λόγω της ύπαρξης υπουργείου Πολιτισμού (συχνά ακούγεται πως άλλες χώρες ούτε αυτό διαθέτουν) δεν μπορεί παρά να αποτελούν δικαιολογίες και προφάσεις. Όπως προκύπτει από το πρόγραμμα αξιολόγησης των Eυρωπαϊκών Πολιτιστικών Πολιτικών του Συμβουλίου της Eυρώπης (στο οποίο σε κάποια στιγμή θ’ αναφερθούμε), οι χώρες της Eυρώπης που αποβλέπουν σε μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη επιδιώκουν να θέτουν και σαφείς άξονες πολιτιστικής πολιτικής και επιλέγουν για την άσκησή τους εξειδικευμένα στελέχη. Mήπως η Θεσσαλονίκη μάς δίνει την ευκαιρία για μια ευρύτερη αποτίμηση και τη χάραξη μιας αποτελεσματικότερης Πολιτιστικής στρατηγικής και ορθολογικής πολιτιστικής διαχείρισης;